Արցախում վերջերս հայտնաբերված տարօրինակ քարաբեկորները բնական գոյացություններ են։

Նկատի ունենալով այն մեծ հետաքրքրությունը, որն առաջացրել է Արցախում վերջերս հայտնաբերված քարաբեկորների արտաքինը, հարկ եմ համարում օր առաջ տեղադրել այդ ուշագրավ գոյացությունների նախնական նկարագրությունն ու դրանց վերաբերյալ իմ եզրակացությունը: Այն շատ ավելի մշակված և հետագա աշխատանքների վերաբերյալ կոնկրետ առաջակներով, ինչպես և պայմանավորվել ենք, ես մոտ օրերես կուղարկեմ ԼՂՀ էկոնոմիկայի նախարարի տեղակալ պարոն Սերգեյ Շահվերդյանին և նույն նախարարության Զբոսաշրջության ու պատմական միջավայրի պահպանության վարչություն:

Միջավայրը: Քարաբեկորները տեղադրված են արցախյան լեռների տափաստանամերձ հատվածի արևելյան լանջերից մեկի վրա և զբաղեցնում են մոտ մեկ քառակուսի կիլոմետր տարածք: Նկատի ունենալով, որ դրանց համեմատաբար ամբողջական օրինակներն ու բեկորոները հանդիպում են 10-15 քառակուսի մետրը մեկ բեկոր հաճախականությամբ՝ կարելի է խոսել հարյուրավոր (եթե ոչ ավելի) օրինակների մասին:

Արտաքին նկարագրությունը: Համեմատաբար ամբողջական օրինակները ներկայացնում են մոտավոր կիսագնդաձև կամ կիսաձվաձև/կիսաէլիպսաձև ծավալներ՝ բաղկացած իրար մեջ ներառված երկու թասաձև և մեկ գնդաձև ծավալներից: Մոտավոր չափերն են՝ տրամագիծը՝ 1,0-1,2 մետրից մինչև 3,0-3,5մետր, բարձրությունը՝ 0,3-1,0 մետր: Արտաքնապես սրանք կարծեք կենտրոնական «դեղնուցից» և երկու իրար մեջ առնված «սպիտակուցներից» բաղկացած հսկայական ձվեր լինեն, որոնք ինչ-որ «հրաշքով» քարացել են և երկատվել՝ կտրվածքում ցուցադրելով երկու «սպիտակուցների» ավելի կարծր եզրերը, կենտրոնի գունդը, նրա մի մասը կամ էլ կամ էլ ժամանակի ընթացքում տեղից դուրս եկած գնդի փոսորակը:

Ծագումը: Այն, որ սրանք բնական ծագում ունեն, որևէ կասկած լինել չի կարող: Քարերի վրա արհեստական կտրվածքների, տաշվածքի կամ հղկման հետքերն իսպառ բացակայում են: Միայն երկու դեպքում կարելի է վավերացնել, որ մարդիկ փորձել են հանել գունդը կամ նրա մի մասը: Բոլոր դեպքերում, իրենց արտառոց տեսքով այս քարերը երևի առանձնակի ուշադրության են արժանացել և բացառված չէ, որ հետագա մանրամասն հետազոտությունները կարող են երևան բերել դրանց մշակութայնացման այլ փաստեր ևս:
Առայժմ, գոնե իմ մասնագիտական գիտելիքների սահմաններում, դժվարանում եմ պատասխանել այն հարցին, թե սրանք կենդանական թե՞ այլ (բուսական, հրաբխային և այլն) ծագում ունեն: Հուսով եմ մոտակա օրերին համապատասխան մասնագետների հետ խորհդակցությունները կհստակեցնեն այս խնդիրը ևս:

Շնորհակալության խոսքեր: Հաճելի պարտականություն է հատուկ շնորհակալություն հայտնել Մարտակերտի բնակիչ Նարեկին, ով ամիսներ առաջ նկատելով այս բեկորները, հայտնել է այդ մասին Մարտակերտի պատմերկրագիտական թանգարանի աշխատակիցներին և նրանց միջոցով նաև ինձ: Շնորհակալություն պարոն Սերգեյ Շահվերդյանին, որ իր հրապարակումով «ստիպեց» ինձ արագացնել նախնական հետազոտությունը, շնորհակալություն Արցախի պետական համալսլսարանի դոցենտ պարոն Յուրա Առաքելայնին և «Պատմական միջավայրի պահպանություն» ՊՕԱԿ-ի գիտաշախատող, իմ սիրելի աշակերտ Նժդեհ Երանյանին ու նրա տիկնոջը՝ Լիլիթ Պողոսյանին, ովքեր իրենց մասնագիտական խորհուրդներով և ֆիզիկական օգնությամբ աջակցեցին այս նախնական հետազոտության ընթացքին:

Համլետ Պետրոսյան,
ԵՊՀ մշակութաբանության ամբիոնի վարիչ,
ՀՀ ԳԱԱ հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի
Արցախի Տիգրանակերտի հնագիտական արշավախմբի ղեկավար