Թուրքական «Posta» թերթի լրագրող Օրալ Չալըշլարն իր «Թուրքալեզու թատրոնի արգելումը Ռըդվան փաշայի կողմից» հոդվածում անդրադարձել է ազգային փոքրամասնությունների թուրքալեզու թատրոնի գործունեությանը 20-րդ դարասկզբին:

Հոդվածի հեղինակն օգտվել է Նեսիմ Օվադյա Իզրաիլի «Շահինյաններն oսմանյան և թուրքական թատրոնում» գրքից:

Չալըշլարը նշում է, որ թուրքալեզու թատրոնի գործունեությունն արգելվել է 1905-1906թթ. քաղաքապետ Ռըդվան փաշայի կողմից, ով հիմնել է տվել Թեփեբաշըում գտնվող ամառային և ձմեռային թատրոնը, օգնել է, որ Եվրոպայից Օսմանյան Թուրքիա գան ճանաչված խմբեր:

Թե ինչու՞ է արգելվել թատրոնը, լրագրողը գրում է. «Թատրոնի արգելման պատճառը նշված է Նեսիմ Օվադյա Իզրաիլի` նոր հրատարակված «Շահինյաններն oսմանյան և թուրքական թատրոնում» գրքում:

«Ռըդվան փաշան չէր ցանկանում, որ թատրոնի նկատմամբ մեծ հետաքրքրություն ունեցող որդին` Ռեշաթը, այս բնագավառում գործունեություն ծավալեր: Այդ իսկ պատճառով փաշան արգելում է Ստամբուլում թատերախաղ բեմականացնել և միայն թույլ է տալիս այլազգի «Քարագյոզի» և «Մեդդահի» թատերական ներկայացումները: Թատերախմբերը հուսահատությունից լքում են Ստամբուլը»:

Իսկ ինչպե՞ս վերջ դրվեց այս արգելքին. 1906թ. Ռըդվան փաշան սպանվեց իր դեմ կատարված մահափորձի հետևանքով և արգելքը վերացավ»:

Հոդվածագիրը հայտնում է, որ այս գիրքը Նեսիմ Օվադյայի 3-րդ գիրքն է: Առաջին գիրքը 1915թ. ցեղասպանության զոհ դարձած օսմանյան մեջլիսի (խորհրդարանի) հայ պատգամավոր Գրիգոր Զոհրապի կենսագրությունն էր:

«Երկրորդ գրքում` «24 ապրիլ 1915. Ստամբուլ, Չանքըրը, Այաշ, Անկարա» պատմում էր հայ մտավորականների հետ կատարվածի մասին»-գրում է նա:

Չալըշլարի պարզաբանմամբ` Նեսիմն այս անգամ, հիմք ընդունելով թատերական գործիչ Շահինյաններին, ովքեր իր կնոջ ազգականներն էին, ընթերցողի դատին է հանձնում հայկական թատրոնի պատմությունը:

«Առաջին անգամ հրատարակված փաստաթղթերով ծանոթանում ենք մեր նոր շրջանի պատմության անհայտ կողմի հետ»,- ընդգծում է լրագրողը:

«Գրքում, որտեղ ներկայացվում է օսմանյան և թուրքական թատրոններում հայերի հիմնադիր դերը, միևնույն ժամանակ լույս է սփռվում փոքրամասնությունների պատմության վրա»:

Ըստ հոդվածագրի` գրքի ուշագրավ տեղեկություններից մեկը վերաբերում է երկրորդ համաշխարհային պատերազմի օրերին նացիստներին հարելու համար մեղադրվող վարչապետ Շուքրու Սարաչօղլուին (1942-46): Երբ նացիստները հանձնվում են, Անկարայի «Անատոլիական ակումբում» 1945թ. սեպտեմբերի 5-ին մամուլի ասուլիս է անցկացվում, որտեղ առաջին անգամ հրավիրված է լինում նաև հայկական մամուլը:

Հեղինակը նշում է, որ հանդիպման ժամանակ Սարաչօղլուն անսպասելի վերաբերմունք է ցուցաբերում և հայտարարում, որ արդեն փոքրամասնությունները նույնպես կարող են պահեստային սպա լինել: Հայկական ժամանակ թերթի լրագրող Սուրեն Շամլյանը հարց է ուղղում Սարաչօղլուին, թե ե՞րբ է վերանալու հայալեզու թատրոնի արգելքը:

Սարաչօղլուն պատասխանում է. «Առաջին անգամ եմ նման լուր լսում: Ի՞նչ խնդիր կա, եթե լինում են հունալեզու կամ այլ լեզվով թատերական ներկայացումներ, ապա հայերեն էլ թող լինի: Հաշվի առնելով այն, որ փոքրամասնությունների հետ կապված հարցերում այլ լեզուներին արտոնություններ են տրվում, ապա որևէ պատճառ չկա, որպեսզի չլինի հայերեն ներկայացում կամ երաժշտական միջոցառում...

Նեսիմի գիրքը փաստաթղթերով պատմում է, թե ինչպես է զուգահեռ ընթացել հայ թատերական գործիչների պատմությունը և մեր (խմբ. թուրքերի) ժողովրդավարացման ճանապարհը»,-եզրափակում է հոդվածի հեղինակը:

Աղբյուրը՝ ermenihaber.am