Շատ մի ատիր, սիրել կա: Սիրուց մինչև ատելություն մեկ քայլ է:

Նմանատիպ ձևակերպումներ շատ ենք լսում կենցաղային խոսակցություններում: Այդ ձևակերպումները գործում են ոչ միայն կենցաղային մակարդակում, այլ նաև քաղաքական հարթության մեջ:

Քաղաքականության մեջ քաղաքական գործիչը կարող է սիրելիից դառնալ ատելի և հակառակը:

«Քաղաքական ճոճանակ» խորագրի առաջին մասում մենք ներկայացրել ենք անգլիացի փիլիսոփա Արնոլդ Թոյնբիի էֆեկտի դրսևորումը Կարեն Դեմիրճյանի հետ կապված:

Թոյնբիի էֆեկտը քաղաքական գործչի վերելքի ու վայրէջքի պարբերաշրջանին է վերաբերում:

Թոյնբին պատմական իրադարձությունները և առանձին անհատների քաղաքական ճակատագրերն ուսումնասիրելիս հանգել էր այն եզրակացության, որ կա սիրելիից ատելի և կրկին սիրելի դառնալու պարբերաշրջան:

Այդ պարբերաշրջանն ուղիղ համեմատական է հանրային տրամադրությունների պարբերաշրջանի հետ: Որքան չկայացած է հասարակությունը և որքան շատ են ամբոխային դրսևորումները, այնքան ավելի կտրուկ է տատանվում քաղաքական ճոճանակը և այնքան արագ են ատելիները դառնում սիրելի ու հակառակը:

Առանձնահատուկ արժե նշել, որ Թոյնբիի էֆեկտը գործում է այն դեպքում, երբ տվյալ սուբյեկտը հաջողության ու անհաջողության արանքում ունենում է որոշակի դադար ու ընթացիկ քաղաքական գործընթացներին չմասնակցելով՝ չի ստանում պարտվածի «դափնեպսակ»:

Երբ սուբյեկտը վերելքից ու անկումից հետո հեռացած և փակված է լինում «քարանձավում»՝ հարաբերական պասիվություն ցուցաբերելով, Թոյնբիի էֆեկտը սկսում է աշխատել, երբ նա կրկին վերադառնում է: Հեռանալը մեկ բան է, քաղաքական գործընթացի մեջ մտնելով ու պարտվելով հեռանալը՝ մեկ այլ բան: Երբ հեռանում ես՝ վերադարձի դուռը կիսաբաց թողնելով, ապա Թոյնբիի էֆեկտն աշխատում է:

Իսկ եթե հեռացած ու վերադարձած գործիչը պարտվում է կոնկրետ քաղաքական պայքարում, ապա հետագայում նա այլևս չի կարող ոչ միայն Թոյնբիի էֆեկտով, այլ նաև այլ տեխնոլոգիաներով վերադառնալ:

Օրինակ՝ ընտրական գործընթացում կրած պարտությունը «հիվանդացնում» է ցանկացած լիդերին և նա կորցնում է խարիզման անգամ իր կողմնակիցների մոտ, քանզի պարտությունը վարակի պես բան է և որևէ մեկը չի ուզում վարակվել այդ «հիվանդությամբ» ու հեռու է մնում պարտվածից:

Լևոն Տեր-Պետրոսյան. սևի ու սպիտակի համադրությունը

Ընդունված է ասել, որ եթե քաղաքական գործիչը սիրված է հանրության կողմից, ապա նա սպիտակ իմիջի մեջ է, իսկ եթե հանրությունն ատում է քաղաքական գործչին, ապա նա սև է:

Եթե առաջնորդվենք մեր օրերին մոդայիկ դարձած սև-սպիտակային բաժանումներով, ապա ՀՀ առաջին նախագահ Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հանրային ընկալման առումով երկու դաշտերում էլ եղել է: Ուշագրավն այն է, որ 1-ին նախագահի տեսակետները մեր երկրի կառավարման, Ղարաբաղի խնդրի լուծման, հայ-թուրքական հարաբերությունների և այլ կարևորագույն հարցերում երբեք չի փոխվել, բայց փոխվել է հանրության որոշակի շրջանակների կողմից վերաբերմունքը նրա նկատմամբ: Նրան պիտակավորել են դավաճանից մինչև փրկիչ, բայց Տեր-Պետրոսյանը ոչ դավաճան է, ոչ էլ փրկիչ: Նա ունի պատկերացումներ, որոնք կարող են լինել ընդունելի կամ անընդունելի, բայց հարցն այն է, որ մարդկանց մոտ կա փոփոխական վերաբերմունք նրա այդ պատկերացումների նկատմամբ: Հետաքրքրական էր հետևելը, թե ինչպես են 2008-ին նրան պաշտողները սեփական լեզվով թարգմանում Տեր-Պետրոսյանի ասածները՝ «Նա այդպես ասաց, բայց իրականում այսպես է պետք Լևոնին հասկանալ. ինքը մի բան գիտի» թեմայով:

Լիդերին որոշակի հատկանիշներ ու տեսակետներ վերագրելը և նրա ասածները «թարգմանելը» ամբոխի հոգեբանության դրսևորում է: Ամբոխն ուզում է տեսնել այն, ինչ ինքն է ուզում, այլ ոչ թե այն, ինչ կա իրականում: Հմուտ քաղաքական գործիչները գիտեն այդ մասին ու ամբոխի հետ վարվում են վերջինիս հոգեբանությունը հաշվի առնելով, սակայն դա շատ վտանգավոր խաղ է, քազնի կարող է բումերանգի էֆեկտ ապահովել: Ինչևէ:

Քաղաքական ճոճանակը Տեր-Պետրոսյանին, ավելի ճիշտ՝ նրա նկատմամբ հանրային տրամադրություններին նետել է մի ծայրահեղությունից դեպի մյուս ծայրահեղություն:

Այսպես, 1988-ի Ղարաբաղյան շարժման արդյունքում Տեր-Պետրոսյանը դարձավ կուռք: Ճիշտ է, նա չէր «Ղարաբաղ» կոմիտեի լիդերը, բայց առավել մոտ էր իր տիպաժով այն հանրային տրամադրություններին, որոնք կային տվյալ պահին: Բացի այդ՝ Տեր-Պետրոսյանը կուլիսային քաղաքական տիրույթում կարողացավ դառնալ տարբեր շրջանակների համար ընդունելի լիդեր, ինչը նրան հնարավորություն տվեց առաջ ընկնել Վազգեն Մանուկյանից, ով չափից դուրս լիդեր էր և իդեալիստ, ինչը դուր չէր գալիս իշխանության հոտն առած մարդկանց մեծ մասին:

1991-ին Տեր-Պետրոսյանը նախագահ ընտրվեց մոտ 83 տոկոս քվե ստանալով: Դա, ըստ էության, հանրաքվեի պես մի բան էր: Մարդիկ ոչ միայն «այո» էին ասում բարձրակարգ հռետորական հատկանիշներ ունեցող և կուռքի վերածված Տեր-Պետրոսյանին, այլ նաև լեգիտիմության բարձր մակարդակ ունեցող Ղարաբաղյան շարժմանը և ՀՀ անկախությանը: Տեր-Պետրոսյանը մարմնավորում էր շարժումը և անկախությունը, ու հենց այդ պատճառով էլ հսկայական քանակի ձայներ հավաքեց: Ընտրության արդյունքում նրանից հետո Պարույր Հայրիկյանն էր, ով տասնապատիկ քիչ թվով ձայներ ստացավ:

1991-ից ընդամենը մեկ տարի անց արդեն սկսեցին լսվել «Լևոն, հեռացի՛ր» կոչերը: Հիմնական պատճառն այն էր, որ Ղարաբաղյան ճակատում կային անհաջողություններ: Կային նաև հրաժարականի պահանջի սոցիալական պատճառներ, բայց, մեր կարծիքով, գլխավորը պատերազմում արձանագրվող անհաջողություններ էին. Շուշիի ազատագրումից հետո նախկին ԼՂԻՄ տարածքի կեսը ադրբեջանցիների ձեռքն էր անցել:

Միայն մերոնց առաջխաղացումը և ռազմական հաջողությունը հնարավորություն տվեց Տեր-Պետրոսյանին պահել իր դիրքերը, սակայն 1996-ին միևնույն է քաղաքական պայթյուն արձանագրվեց նախագահական ընտրությունների ժամանակ: Միմյանց էին բախվել շարժման առաջնորդները՝ Տեր-Պետրոսյանն ու Մանուկյանը: «Լևոն, հեռացի՛րը» հասել էր իր գագաթնակետին:

96-ի ընտրություններից երկու տարի անց՝ 1998-ին Լևոն Տեր-Պետրոսյանը հրաժարական տվեց:

88-ին նրան պաշտող և հետագայում ձեռքերի վրա դեպի նախագահական նստավայր տանող հանրությունը 10 տարի անց ծափահարում էր 1-ին նախագահի հեռացմանը: Այսինքն՝ «սպիտակ» Տեր-Պետրոսյանը 10 տարի անց «սևացավ» (ի դեպ, այդ 10 տարվա պարբերաշրջանը առկա էր նաև Կարեն Դեմիրճյանի նկատմամբ վերաբերմունքին՝ սեր-ատելություն-սեր):

1998-ից 10 տարի անց՝ 2008-ին, Տեր-Պետրոսյանը վերադարձավ քաղաքականություն՝ հանրության որոշակի շերտերի հիացական բացականչությունների ներքո: 1998-ին նա հրաժարական էր տվել, բայց դրանից հետո դադար էր վերցրել ու չէր պարտվել որևէ ընտրության ժամանակ: Նախկին նախագահի ու չպարտվածի իմիջը նրան հնարավորություն տվեց Թոյնբիի էֆեկտն ամբողջությամբ դնել գործի մեջ ու հսկայական զանգվածներ հավաքել:

1998-ին «սևացած» իմիջով հեռացած Տեր-Պետրոսյանը 2008-ին «սպիտակել» էր: Թե ինչ եղավ դրանից հետո, արդեն այլ խոսակցության թեմա է: Տվյալ դեպքում մեր խնդիրը քաղաքական ճոճանակի դրսևորումները և Թոյնբիի էֆեկտի գործնական կիրառումը ցույց տալն էր:

Հանրության ու հատկապես ամբոխի տրամադրություններն այնքան փոփոխական են, որ շատերը չեն էլ պատկերացնում, որ կուռքից հակակուռք դառնալը մեկ քայլ է:

Ամբոխը կուռքերին փոխում ու նրանց գլուխները թռցնում է առանց խղճի խայթի: Վերելքը, հատկապես եթե այն տեղի է ունեցել շատ արագ ու առանց իրական հիմքի, կտրուկ ու շատ ցավոտ վայրէջքի նախանշան է ցանկացած կուռքի համար: Այնպես որ, ամեն ինչ հարաբերական է:

7or.am