Հայ ազատագրական «լեգենդի» առաջին դրսևորումները վերագրվում են դեռ 4-րդ դարում գործող Ներսես Մեծ կաթողիկոսին, որն, իբր, մահվան մահճում գուշակել էր ոչ միայն հայկական պետականության կործանումը, այլև Հայաստանում օտար ամենադաժան տիրապետությունների հաստատումը և հայերի` աշխարհով մեկ ցրվելը: Տեսիլի համաձայն` Հայաստանը կարող էր ազատագրվել միայն երկար տարիներ անց: Սակայն սեփական ուժերով, առանց արտաքին քրիստոնյա հզոր պետության օգնության դա հնարավոր չէր:

Հայ ազատագրական շարժման ողջ պատմության առանցքը կազմում էր հենց այս գիծը: Իսկ իշխանական տոհմերի վերացումից հետո այս առանցքն ավելացավ մեկ այլ գործոնով ևս՝ հայերի պետական մտածողության շեշտակի թուլացմամբ: Հայերն ապրում էին «Փոքր Մհերի» սինդրոմով՝ սպասելով, թե երբ պետք է եկեղեցին «տեր» գտնի քրիստոնյա աշխարհում՝ հայ ժողովրդին ազատագրելու համար:

Եթե մինչև 17-րդ դարը հայ ժողովրդին «տեր» էր ման գալիս եկեղեցին՝ իր բազմաթիվ գաղտնի խորհրդաժողովներով, ապա 17-րդ դարից սկսած՝ այդ առաքելությունն իրենց վրա վերցրեցին առանձին «լուսավորչական» գործիչներ:

1877-78թթ. ռուս-թուրքական պատերազմը և դրա արդյունքները վավերացրած Բեռլինի վեհաժողովը շրջադարձային եղան հայ քաղաքական մտքի զարգացման գործում: Հայաստանն ու հայերը դարձան միջազգային քաղաքականության և միջազգային իրավունքի օբյեկտ: Թվում էր, թե սկսում է իրականանալ հայ ժողովրդի երազանքը:

Սակայն հայ պահպանողական շատ շրջանակներ համարում էին, որ «հայկական հարցի» միջազգայնացումով սկսվեց ոչ թե հայ ժողովրդի ազատագրումը, այլ ... հայ ժողովրդի ողբերգությունը, որն էլ, ըստ նրանց, ավարտվեց ցեղասպանությամբ և Արևմտյան Հայաստանի կորստով: Ըստ պահպանողականների՝ «դրսից տղա բերելու» հայեցակարգը ազգակործան դարձավ մեր ժողովրդի համար, որից հետո էլ սկսվեցին զանգվածային կոտորածները 19-րդ դարի վերջում, հետո այդ կոտորածները դարձան խաղի կանոն, և արդյունքում 1915-20թթ. հայկական տարրը Արևմտյան Հայաստանում ամբողջովին վերացավ: Ըստ պահպանողականների՝ «դրսից տղա բերելը» պետք է փոխարինվեր թուրքերի հետ հաշտ ու խաղաղ ապրելու՝ արևմտահայերի վիճակը աստիճանաբար բարելավելու ակնկալիքով:

Եվ այսպես, փորձենք վերլուծել հայ պահպանողականների և հայ հեղափոխականների փաստարկները:

Հայ պահպանողականների հիմնավորումները

ԱՌԱՋԻՆ. Մինչ հայկական հարցի միջազգայնացումը հայերն Օսմանյան կայսրությունում ապրում էին համեմատաբար հանգիստ կյանքով: Իսկ սկսած 1878 թվականից, երբ հայերը դարձան միջազգային իրավունքի օբյեկտ, թուրքերը կտրուկ փոխեցին իրենց դիրքորոշումը հայերի նկատմամբ: Օրինակ՝ 1878-1909թթ. Արևմտյան Հայաստանից տեղահանվել է մոտ 300 000 հայ, այդքան էլ կոտորվել է, և նրանց տեղը Բալկաններից 850 000 գաղթական մահմեդական բնակչություն է տեղավորվել Հայաստանում:

ԵՐԿՐՈՐԴ. 19-րդ դարի վերջում հեղափոխական շարժումը Արևմտյան Հայաստանում ոչինչ չտվեց, փոխարենը՝ դրդեց օսմանյան իշխանություններին ուժեղացնել հալածանքները հայ բնակչության նկատմամբ:

ԵՐՐՈՐԴ. Հայ քաղաքական գործիչների «տղա բերելու» քաղաքականության, պրոռուսական և պրոարևմտյան կողմնորոշումների պատճառով հայերն Օսմանյան կայսրությունում սկսեցին ընկալվել որպես թշնամական, հակապետական տարր, և մեծ մասամբ դրանով էին պայմանավորված հայկական կոտորածներն ու ցեղասպանությունը:

ՉՈՐՐՈՐԴ. Արևելյան Հայաստանի օրինակը ցույց տվեց, որ ռուսները, նվաճելով Արևելյան Հայաստանը պարսիկներից, մտադրություն չունեին ստեղծել հայկական պետություն: Դեռ ավելին՝ նրանք նույնիսկ ինքնավարություն չտվեցին հայերին, իսկ հետո վերացրին նույնիսկ «Հայկական մարզ» անվանումը՝ վերափոխելով այն «Երևանյան մարզի»: Իսկ ռուսաֆիկացման քաղաքականությունն Արևելյան Հայաստանում ոչնչով չէր տարբերվում Արևմտյան Հայաստանում թուրքերի օսմանացման քաղաքականությունից: Ռուսական միջավայրում հայերն ավելի ուժեղ էին ասիմիլացվում, քան թուրքական միջավայրում:

Հայ հեղափոխականների հակափաստարկները

ԱՌԱՋԻՆ. 1830-1860-ական թվականների ընթացքում Օսմանյան կայսրությունն ապրում էր իր թանզիմաթյան շրջանը, և թուրքերը զբաղված էին գլխավորապես բուլղարական հիմնահարցի լուծմամբ, և սուլթանական կառավարությունը խուսափում էր արևելյան շրջաններում նոր խնդիր ստեղծելուց: Ահա դրանով էր պայմանավորված թուրքերի հանդուրժողական վերաբերմունքը հայերի նկատմամբ:

ԵՐԿՐՈՐԴ. Հայկական հարցի միջազգայնացումը որևէ կապ չուներ հայերի հետ: Դրա դեմ պայքարել նույնն էր, թե պայքարել տարվա եղանակների դեմ: Դեռ ավելին՝ Հայկական հարցը թուրքերի, ռուսների ու եվրոպացիների ստեղծած հակամարտության դաշտն էր, որտեղ ամեն մեկը հետապնդում էր իր շահը, և իզուր չէր, որ Խրիմյան Հայրիկը Բեռլինից վերադառնալուց հետո սկսեց խոսել «երկաթե շերեփի» մասին: Այսպիսով, հայկական հարցը միջազգայնացրել էին ոչ թե հայերը, այլ ռուսներն ու եվրոպացիները` իրենց շահերը հետապնդելու համար:

ԵՐՐՈՐԴ. Հայ հեղափոխական շարժումն Արևմտյան Հայաստանում սկսեց ի պատասխան Օսմանյան իշխանությունների ճնշումների: Արդեն 1878թ. մեծ վեզիր Քյամիլ փաշան նշում էր. «Եթե Եվրոպայում մեր ծոցում օձ սնեցինք, պետք չէ, որ նույնն անենք մեր ասիական Տաճկաստանում (Արևմտյան Հայաստանում), մենք պետք է խելոք լինենք և բնաջնջենք հայերին...»:

ՉՈՐՐՈՐԴ. Բալկանյան ժողովուրդների ապստամբություններից և ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքներից հետո թուրքերը վտարվեցին Եվրոպայից և փորձեցին պահպանել կայսրության մնացած մասը սկզբում օսմանիզմի, իսկ հետո՝ պանթուրքիստական գաղափարախոսությունների միջոցով: Եվ այս բոլոր ծրագրերում ոչ մի պարագայում հայերը չէին տեղավորվում:

ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ. Երիտթուրքական հեղափոխությունը 20-րդ դարի առաջին ֆաշիստական շարժումն էր, իսկ երիտթուրքական պետությունը Եվրոպայում ստեղծված առաջին ֆաշիստական պետությունն էր, որտեղ կիրառվեցին ֆաշիստական զինանոցի բոլոր միջոցները: Հետո թուրք ֆաշիստների էքսպերիմենտը տարածվեց Իտալիայում, Գերմանիայում, Իսպանիայում և այլ երկրներում: Եվ այս պայմաններում խոսել թուրքերի հետ խաղաղ ապրելու հնարավորությունը կորցնելու մասին նշանակում է ունենալ խոր գավառական պատկերացումներ և չհասկանալ երիտթուրքական ռեժիմի իրական բովանդակությունը:

ՎԵՑԵՐՈՐԴ. Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին թեև չբերեց հայկական պետության ստեղծում կամ ինքնավարություն, այնուամենայնիվ, դրական դեր կատարեց հայերի համար, քանզի ռուսական կայսրությունում չկար ֆիզիկական գոյատևման պահպանման խնդիր: Բացի այդ, ռուսներն իրենց զարգացումով ավելի առաջ էին անցել թե՛ պարսիկներից, թե՛ թուրքերից:

Եզրակացության մի քանի դրույթներ

Անշուշտ, թե՛ պահպանողական և թե՛ հեղափոխական տեսակետներն իրավունք ունեն գոյատևելու: Սակայն կան հարցեր, որոնք արժանի են ավելի լուրջ ուսումնասիրման:

ԱՌԱՋԻՆ. 19-րդ դարի վերջում և 20-րդ դարի սկզբում Օսմանյան կայսրությունում ապրող հույներն ու ասորիները չդարձան միջազգային իրավունքի օբյեկտ, չստեղծեցին հայդուկական շարժումներ և հեղափոխական կուսակցություններ: Դեռ ավելին՝ նրանց քաղաքական ազգային վերնախավերը պահպանողական դիրքորոշում որդեգրեցին Օսմանյան իշխանությունների հանդեպ, սակայն, միևնույն է, նրանք էլ տեղահանվեցին և կոտորվեցին՝ կորցնելով իրենց փոքր հայրենիքը և մինչ օրս էլ (հատկապես քրդերը) խնդիրներ ունեն Թուրքիայում:

ԵՐԿՐՈՐԴ. 19-րդ դարի վերջում Աբդուլ Համիդի կողմից կազմակերպված հայկական կոտորածների ծավալներն այդքան մեծ չէին լինի, եթե արևմտահայության մեջ դարերի ընթացքում արմատավորված չլինեին պահպանողական հնազանդության ավանդույթները: Այստեղ հայությունը կորուստներ կրեց մի քանի՝ իրար շաղկապված պատճառներով: Նախ՝ եթե Արևմտյան Հայաստանում պահպանված լինեին մեր իշխանական տոհմի ներկայացուցիչները, ինչպես որ մասամբ պահպանվել էին Արևելյան Հայաստանում և բալկանյան ժողովուրդների մոտ, ապա Արևմտյան Հայաստանում հայ ազատագրական պայքարը կառաջնորդեին իշխանական տոհմերը, այլ ոչ թե հեղափոխական խմբավորումները: Իսկ դրանց տարբերությունը շատ մեծ էր:

Եթե Արևմտյան Հայաստանում իշխանական տոհմերի ներկայացուցիչները պահպանված լինեին, ապա ժողովրդի մտածողությունը չէր լինի կղերական-պահպանողական: Բացի այդ, հայկական իշխանական տոհմերի առաջնորդությունն ազգային-ազատագրական պայքարում լեգիտիմ կընկալվեր թե՛ Եվրոպայի, թե՛ թագավորական Ռուսաստանի կողմից: Մինչդեռ 19-րդ դարի վերջում հեղափոխականների առաջնորդումն ազատագրական պայքարում Արևմտյան Հայաստանում լեգիտիմ բնույթ չէր կրում ոչ միայն օսմանցիների, այլ նաև Ցարական Ռուսաստանի, Եվրոպայի մեծ մասի համար:

Հայ հեղափոխականները նպատակ ունեին ոչ միայն ազատագրել Արևմտյան Հայաստանը, այլ նաև հաստատել հանրապետական կարգեր: Իսկ հանրապետական կարգերի մահացու թշնամիներն էին ոչ միայն օսմանցիները, այլ նաև Ռուսաստանի այն ժամանակվա իշխանությունները, Եվրոպայի մեծ մասը:

Բովանդակ Եվրոպայում կարելի է ասել, որ միայն անգլիացիներն էին, որ հետևողական պաշտպանում էին 19-րդ դարավերջում տեղի ունեցող հայկական ազատագրական պայքարն Արևմտյան Հայաստանում: Իսկ հայկական ազատագրական պայքարն Արևմտյան Հայաստանում ստիպված էին գլխավորել հայ հեղափոխականները` իշխանական տոհմերի բացակայությամբ։

Այսպիսով

1. 19-րդ դարի վերջում Օսմանյան կայսրությունում հայ հեղափոխականների կողմից գլխավորած պայքարը իրական աջակցություն չուներ ոչ Ռուսաստանից, ոչ էլ Եվրոպայի մեծ մասից: Վերջիններս թշնամաբար տրամադրված լինելով հայ հեղափոխականների նկատմամբ՝ միաժամանակ փորձում էին օգուտներ քաղել այդ պայքարից:

2. Հայ հեղափոխականների արժեհամակարգը խորթ էր արևմտահայության մեծամասնությանը երկու պատճառով: Նախ՝ հայերը, Արևմտյան Հայաստանում մի քանի դար ապրելով պետականության բացակայության պայմաններում, ձեռք էին բերել հնազանդ ապրելու ավանդույթը, և պայքարի գաղափարը, եթե մինչև վերջ անկեղծ լինենք, այդպես էլ խորթ մնաց հայ գյուղացուն: Երկրորդ պատճառն այն էր, որ աշխարհից կտրված հայ գյուղացին կորցրել էր իր մեջ հայ թագավորների, իշխանների միապետական արժեքները, էլ ուր մնաց, թե հայ գյուղացին հասկանար հայ հեղափոխականների հանրապետական կարգերի հաստատման արժեքները։ Արժեքներ, որոնք նույնիսկ գերիշխող չէին ոչ Ռուսաստանում, ոչ էլ Եվրոպայի մեծ մասում:

19-րդ դարի վերջում հայ մտավորականները` Միքայել Նալբանդյանը, Ռաֆայել Պատկանյանը, Միսակ Մեծարենցը, Սիամանթոն, Դանիել Վարուժանը, Րաֆֆին և մեր ժողովրդի շատ ու շատ այլ արժանի գործիչներ նպատակ էին դրել փոխել հայերի կղերապահպանողական մտածողությունը, հայ մարդու մեջ արթնացնել մարդկային արժանապատվություն, հայրենիքի հանդեպ սեր, որոնք հնազանդ հային կդարձնեին պայքարող հայ: Սակայն այս տիտանական գործը հնարավոր չէր իրականացնել կարճ ժամանակահատվածում: Փաստացի, օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ մի շարք պատճառներով հայերն, ըստ էության, 19-րդ դարի վերջում, 20-րդ դարի սկզբում մնացել էին մեն–մենակ ֆաշիստական մեքենայի առաջ, և, ցավոք, 15 թվականը ծրագրված էր անկախ մեր կամքից:

Երվանդ Բոզոյան

Քաղաքական մեկնաբան

Աղբյուրը՝ politeconomy.org