Արցախյան շարժումը սկիզբ առավ Խորհրդային Միության և որջ Արևելյան բլոկի հոգեվարքի ժամանակաշրջանում։ Սակայն, ի տարբերություն Արևելյան Եվրոպայի երկրների, որտեղ շարժումները ամբողջությամբ ընթանում էին Արևմուտքում նախանշված՝ մարդու իրավունքների և ժողովրդավարության համար պայքարի կարգախոսներով, և ուղղված էին կոմունիստական վարչակարգերի տապալմանը, Շարժումը ղեկավարող «Ղարաբաղ» կոմիտեն առաջին փուլում (1988 վետրվար-1989 մայիս) հստակորեն դնում էր Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար մարզը Հայաստանի ԽՍՀ կազմի մեջ մտցնելու պահանջ՝ օգտվելով Խորհրդային Սահմանադրությանը մեջ նախատեսված ազգային ինքնորոշման իրավունքի դրույթից։ Դաշնակցությունը, որպես հայ իրականության մեջ տասնամյակներ շարունակ ազգային գաղափարախոսության կրող հիմնական ուժ, իր ամբողջական աջակցությունը հայտնեց՝ իր բնույթով կուսակցության ծրագրային մոտեցումների տրամաբանությանը ամբողջությամբ համապատասխանող Արցախյան շարժմանը։ Սակայն 1989թ մայիսից, ձերբակալված և Մոսկվա տեղափոխված «Ղարաբաղ» կոմիտեի անդամների ազատ արձակումից հետո, շարժման ղեկավարությունը վերանայում է պահանջների առաջնահերթությունը, և Ղարաբաղի հարցին զուգահեռ, առաջնահերթությունների շարքում է հայտնվում Արևմուտքի կողմից աջակցություն վայելող՝ Արևելյան Եվրոպայում և Խորհրդային Միությունում մեծ թափ ստացած՝ մարդու իրավունքների և ժողովրդավարության հաստատման կարգախոսները։ Հայաստանում ընթացող միտինգների ժամանակ հայտնվում են Խորհրդային այլ ժողովուրդների ազգային դրոշներ և իր բնույթով ազգային-ազատագրական արցախյան շարժումը ձեռք է բերում հակախորհրդային բնույթ, դառնալով տարբեր հանրապետություններում նմանատիպ կարգախոսներով ընթացող շարժումների բաղկացուցիչ մաս։ Գաղափարախոսական այս էկլեկտիզմը դառնում է ՀՀՇ-ի, իսկ հետագայում նաև Հայաստանի իշխող քաղաքական ուժի հիմնական բնորոշ գիծը հետագա 4-5 տարիների համար։

1990թ. կայացած ՀԽՍՀ Գերագույն Խորհրդի ընտրություններում Հայկոմկուսի պարտությունից հետո՝ Օգոստոսի 23-ին ընդունվում է Անկախության հռչակագիրը, որն ազդարարում էր անկախ պետականության հաստատման գործընթացի սկիզբը, իսկ 1991թ. սեպտեմբերի 21-ին կայանում է Անկախության հանրաքվեն, որը իրավականորեն արձանագրում է փլուզված ԽՍՀՄ-ից ՀՀ անկախացումը։ ԽՍՀՄ փլուզումով և Հայկոմկուսի պարտությունով հայության քաղաքական կյանքում դադարում է գոյություն ունենալ 70 տարի աշխարհը երկու հակամարտող ճամբարների բաժանած կոմունիստական վերազգային գաղափարախոսությունը, որը շատ երկրներում փոխարինվում է Արևմուտքի կողմից հրամցված՝ ժողովրդավարության և մարդու իրավունքների վրա հիմնված վերազգային նոր «գաղափարախոսությամբ»։ Հայաստանում դրա հիմնական կրողն ու գաղափարախոսն է դառնում Լևոն Տեր-Պետրոսյանը և նրա գլխավորած քաղաքական ուժը։

Այս ընթացքում Հայաստանում իր կազմակերպական ներկայության մասին, 57 տարիների ընդմիջումից հետո, հայտարարում է ՀՅ Դաշնակցությունը։ Ազգային ազատագրական պայքարի տասնամյակների փորձ ունեցող կազմակերպության համար հստակ էր, որ մարդու իրավունքներն ու ժողովրդավարությունը, որպես ՀՀ գերակայություն հռչակումը կարող է միայն Արևմուտքի «համակրանքն» ու աջակցությունը ապահովել Խորհրդային Միության փլուզումն արագացնելու տեսանկյունից, սակայն չի երաշխավորում Արցախի ժողովրդի ոտնահարված իրավունքների վերականգնումը և ֆիզիկական անվտանգությունը։

Հայաստանում իշխանության գլուխ անցած ՀՀՇ-ի մեջ ևս հասունանում են հակասությունները՝ Արևմուտքի կողմից աջակցություն վայելող Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և ազգային գաղափարների հետևորդ Վազգեն Մանուկյանի միջև, որն ի վերջո ավարտվում է Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և նրան աջակցող ուժերի հաղթանակով։

Դաշնակցությունն իր ամբողջ ազդեցությունն օգտագործում է Հանրապետության ղեկավարության, հատկապես դրա կազմում ընդգրկված ազգային գաղափարներ կրող հատվածի հետ բանակցությունների ընթացքում արցախահայությանը Ադրբեջանի հետ զինված հակամարտությանը նախապատրաստելո համար։

Սկսված Արցախյան պատերազմը, որը Դաշնակցության և Հայաստանի քաղաքական դաշտում ծնունդ առած ազգային գաղափարախոսության հետևող ուժերի համար մեր դիտարկվում էր մեր ազգային իղձերի իրականացման առաջին հանգրվան, իրականում գաղափարապես խորթ էր Լևոն Տեր-Պետրոսյանի և նրա շրջապատի ապազգային ուժերի համար։ Սակայն սկսված պատերազմի պայմաններում երկրի ղեկավարի պաշտոնը զբաղեցնող մարդը չէր կարող անթաքույց հայտարարել իր գաղափարական համոզմունքների և ազգային իղձերի միջև գոյություն ունեցող հսկայական խզման մասին։ Միևնույն ժամանակ իշխանության մեջ կային նաև Ղարաբաղյան շարժման գաղափարների անկեղծ հետևորդներ, որոնց համար Լևոն Տեր-Պետրոսյանը մնում էր Շարժման առաջնորդ և որոնք չէին ուզում տեսնել նրա մեջ տեղի ունեցած գաղափարական այլասերումը։ Դա առաջին հերթին վերաբերվում էր սկզբում ՀՀՇ մարտական ջոկատների առաջնորդ, հետագայում ՀՀ Զինված ուժերի կազմավորման ու պատերազմական գործողությունների կազմակերպիչ Վազգեն Սարգսյանին։

Այսպիսով ազգային գաղափարների կրողների ամբողջական համախմբումը իրականություն դարձավ ռազմական գործողությունների թատերաբեմ դարձած Արցախում, մինչդեռ Հայաստանի ներքաղաքական կյանքում և արցախյան ազատամարտի նպատակների վերաբերյալ երկրի քաղաքական ղեկավարումը ստանձնած անձն ուներ բոլորովին այլ պատկերացումներ։

Հայության մեջ ընթացող գաղափարական պայքարում նորից ձևավորվում է 2 բևեռ՝ Արևմուտքի կողմից մշակված և նրա աջակցությունը վայելող վերազգային ՀՀՇ-ն և նրան աջակցող ուժերը մի կողմից, և հայության ոտնահարված իրավունքների վերականգնման ու իր ամբողջական Հայրենիքում արժանապատվորեն ապրելու իրավունքի համար պայքարող ՀՅԴ-ն ու նրան աջակցող ուժերը՝ մյուս կողմից։

(Շարունակելի)

Բագրատ Եսայանի ֆեյսբուքյան էջից