Հարցազրույց Սերգեյ Փարաջանովի տուն-թանգարանի տնօրեն Զավեն Սարգսյանի հետ, ով մասնակցել է Արցախ-Հայաստան-Ադրբեջան՝ «Ժողովրդական դիվանագիտության» շրջանակներում կազմակերպված այցերին

-Ի՞նչ եք կարծում, այնպիսի հակամարտությունների, ինչպիսին ղարաբաղյանն է, կարգավորման գործում ժողովրդական դիվանագիտությունը որևէ դրական բան կարո՞ղ է տալ, թե՞ ոչ։

-Ճիշտն ասած, Բաքու կատարած մեր ուղևորությունից հետո հասկացա, որ երևի թե՝ ոչ։ Իհարկե, ժողովրդական դիվանագիտությունը շատ կարևոր է... Սակայն այս հարցին պատասխանելն ինձ համար միշտ դժվար է եղել։ Մենք տեսանք Բաքուն, ադրբեջանցիները տեսան մեր քաղաքը, Ստեփանակե՛րտը տեսան, ինչը շատ կարևոր է։ Ոնց էլ որ լինի, դա նրանց վրա տպավորություն թողնելու է։ Միգուցե մեզ մոտ նրանք չարտահայտվեն, սակայն իրար մեջ անպայման քննարկելու են զարգացող Հայաստանն ու Ղարաբաղը։

-Բաքուն ինչպիսի՞ն էր։

-Այնտեղ էլ ամբողջ թափով շինարարություն է իրականանում։ Դա էլ է հասկանալի։

-Ի՞նչ սկզբունքով էր ձևավորվել Հայաստանի պատվիրակությունը։

-Չեմ կարող ասել, չգիտեմ։ Ճիշտն ասած, հիշում եմ, երբ առաջին անգամն էր այս նախաձեռնությունը իրականացվում, հավաքվել էին միայն մտավորականներ։ Այս անգամ ադրբեջանցիները մի քիչ իջեցրեցին նշաձողը՝ այն իմաստով, որ նրանց պատվիրակության մեջ ներգրավված էին Շուշիում ծնված, Աղդամում ծնված մարդիկ...

-Ադրբեջանցինե՞րն էին որոշել պատվիրակությունների կազմի ձևաչափը։

-Նախաձեռնությունը Ռուսաստանում մեր և Ադրբեջանի դեսպաններինն էր, որոնք ժամանակին եղել են մշակույթի նախարարներ։ Նրանց միացել էր Շվիդկոյը։

-Փաստորեն, Հայաստանի և Ադրբեջանի մտավորականների այցը Ստեփանակերտ, Երևան և Բաքու, ոչինչ չտվող նախաձեռնությո՞ւն էր։

-Ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման առումով, ես այնպիսի տպավորություն ունեի, թե այս այցելությունները ոչինչ չեն տա։ Ես միշտ չէի հասկանում, թե ի՞նչ են խոսում բանակցությունների ժամանակ, որովհետև դրանք ոչինչ չասող հանդիպումներ են. «մի քիչ առաջ գնացինք», «չէ, նույն տեղում ենք կանգնած»։ Հիմա մենք լսեցինք երեք նախագահներին։ Հայաստանի և Ղարաբաղի ղեկավարների դիրքորոշումը մեկն էր, սկզբունքորեն հակառակն էր Ադրբեջանի նախագահինը։

-Ադրբեջանի նախագահը բավական կոշտ կերպով Հայաստանի պատվիրակությանը ներկայացրեց հիմնահարցի լուծման իրենց մոտեցումը։ Ըստ Ձեզ, Հայաստանի և ԼՂՀ նախագահների դիրքորոշումները նո՞ւյնքան հստակ էին։

-ԼՂՀ նախագահ Բակո Սահակյանը բավական կոշտ և հստակ ձևով ասաց, որ աշխարհում 10 մլն-ից ավելի հայ կա, և նրանցից ոչ մեկը երբեք չի համաձայնի, որ Ղարաբաղը լինի Ադրբեջանի կազմում։ Շատ հստակ հայկական կողմի դիրքորոշումը ներկայացրեց Սերժ Սարգսյանը։ Նա հստակ ներկայացրեց մեր դիրքորոշումն ու խնդրի լուծման մեր պատկերացրած ճանապարհը։

-Ադրբեջանի նախագահի հետ հանդիպման տպավորությունն ինչպիսի՞ն էր։

-Շատ հիասթափված եմ Ալիևի հետ ունեցած հանդիպումից։ Ես հետևյալ կերպով էի պատկերացնում. երկու հակամարտող կողմերից հավաքվել են մարդիկ՝ հանդիպելու նախագահներին։ Մեր նախագահը նրանց պատվիրակության հետ խոսեց, լսեց նրանց տեսակետները, արտահայտեց իր կարծիքը, տվեց պատասխաններ։ Այս ամենը՝ շատ մարդկային մթնոլորտում։ Հիմա նրանց նախագահը... Նախ, մենք նրան սպասեցինք մոտ 25 րոպե։ Միգուցե նրան պատմում էին, թե ինչ է ասվել Երևանում և Ստեփանակերտում։ Ալիևը եկավ, նստեց և երեք անգամ նույն բանը կրկնեց՝ ԼՂ հիմնահարցը պետք է լուծվի տարածքային ամբողջականության սկզբունքի շրջանակներում։ Նա մեզ չհարցրեց, թե մենք ի՞նչ ենք մտածում...

-Նա չհարցրեց, իսկ մեր պատվիրակությունից որևէ մեկը չփորձե՞ց ներկայացնել հայկական կողմի դիրքորոշումը։

-Նա չտվեց այդ հնարավորությունը։ Նա նստեց և սկսեց խոսել։

-Այնուհետև վեր կացավ ու գնա՞ց։

-Չէ, չգնաց։ Խոսեց ու էսպես նստեց։ Մեր նախագահը ադրբեջանցիներին լսեց՝ միաժամանակ ասելով իրենը։ Իսկ Ալիևը խոսեց ու հարցրեց, թե ով ի՞նչ ունի ասելու։ Նոր միայն ես ու էլի մեր պատվիրակներից մի քանիսը ինչ-որ բան ասացինք։

-Դուք ի՞նչ ասացիք։

-Ես ասացի այն, ինչը որ իրոք մտածում էի։ Ասացի՝ պարոն նախագահ, Ղարաբաղի հարցը արագ չի լուծվի, որովհետև երկու կողմն էլ հարցի վերաբերյալ ունեն լրիվ հակառակ դիրքորոշում։ Բայց անկարելի է թշնամության մթնոլորտի խորացումը, այն թույնը, որը լցվում է, թշնամու այն կերպարը, որը ստեղծվում է՝ ի դեմս հայի։ Ես ասացի, որ մեր նախագահն իր ելույթներում ասել է, թե պետք չէ ստեղծել թշնամու կերպար։ Հատուկ ընդգծեցի, որ Փարաջանովը Սումգայիթի ջարդերի ժամանակ գտվում էր Բաքվում։ Նրան ընկերները մի կերպ գնացքով հանել են Բաքվից։ Եվ նա շատ ծանր տարավ այդ դեպքերը։ Ասացի նաև, որ Փարաջանովը շատ նեղացած էր Ուկրաինայից։ Եվ նա մի առիթով ասաց, թե վրեժ կլուծի Ուկրաինայից։ Երբ Ալիևը լսեց «վրեժ» բառը, անմիջապես ձգվեց։ Շարունակեցի՝  երբ Փարաջանովին հարցրեցի՝ ինչպե՞ս ես վրեժ լուծելու, պատասխանեց՝ սիրով։ Ադրբեջանի նախագահին ասացի, որ չարիքը չարիք է ծնում, իսկ չարիքին հաղթում է միայն բարությունը։

-Ալիևն ինչ-որ ձևով արձագանքե՞ց։

-Նա ոչինչ չասաց։ Բայց հետո Ադրբեջանի պատվիրակությունից երկու հոգի ինձ մոտեցան և ասացին, որ լիովին համաձայն են ինձ հետ։

-Իսկ ինչո՞ւ է այնպես ստացվում, որ հայ և ադրբեջանցի մտավորականների հանդիպման վերջին հանգրվանը միշտ Բաքուն է լինում։

-Ճիշտն ասած՝ չգիտեմ։ Ես էլ եմ մտածում, որ եթե մի հանդիպում էլ լինի, մենք պետք է ինչ-որ բան փոխենք։ Բայց եթե այսպես է լինելու, ոչ մի հանդիպում էլ պետք չէ։ Կարևորը, որ մենք ցույց տվեցինք, որ նահանջելու տեղ չունենք։ Սա է, վերջացավ։

-Հաստա՞տ ցույց տվեցինք։

-Հստակ, հստակից էլ ավելին ասվեց։ Սերժ Սարգսյանը առանց այլևայլի ասաց, որ վերջ ի վերջո կա ազգերի ինքնորոշման սկզբունք։ Բակո Սահակայանին լսեիք... Հիմա Ալիևն էլ կոշտ ձևով ասաց, թե բոլոր երկրները ճանաչում են Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը։ Հայկական կողմի դիրքորոշումը հստակ էր և կտրուկ։ Այնպես չէր, որ երկմտելով ասեին։ Ինձ թվում է, որ ադրբեջանցիները գնացին, Ալիևին ասացին, թե հայկական կողմը այսպիսի հստակ դիրքորոշում ունի, նա էլ իրեն այդպես պահեց։ Ալիևն ինձ վրա զոմբիի տպավորություն թողեց։ Նրա դեմքին ոչ մի էմոցիա չկար, ոչ մի միմիկա...

-Իսկ հայ-թուրքական հարաբերությունների մասին խոսվե՞լ է, թե՞ ոչ։

-Մեկ անգամ։ Սերժ Սարգսյանի հետ հանդիպման ժամանակ ադրբեջանցիներից մեկը ասաց, որ եթե մեր հարաբերությունները լավանան, այնպես կանեն, որ հայ-թուրքական հարաբերություններն էլ կարգավորվեն։ Սերժ Սարգսյանն ասաց, թե մենք մեր հարցերը կլուծենք, պետք չէ, որ իրենք միջամտեն կամ խառնվեն։ Հայ-թուրքական հարաբերություններին այլ անդրադարձ չի եղել։

Զրույցը վարեց Վախթանգ Մարգարյանը