«Ի՞նչու ես տանում այս ժուռնալները», «Ու՞ր ես տանում և որտեղի՞ց քեզ այս գիրքը», «Դուք գրքերն իրավունք չունեք անցկացնելու Ձեր հետ դեպի Ջավախք, չի թույլատրվում, դրանք պետք է թողնեք այստեղ՝ մեր մոտ»... և այլն. այս խոսքերն ամեն օր են ՀՀ-Վրաստան սահմանային բոլոր անցակետերում, երբ դեպի Ջավախք կամ Վրաստան մեկնող ուղևորների ձեռքում լինում են ինչ-որ գրքեր, ամսագրեր (անկախ բովանդակություններից) կամ պարզապես գրահրատարակչական ինչ-որ այլ արգասիքներ։ Բավրա-Նինոծմինդա՝ դեպի Ջավախք կամ ՀՀ-Վրաստան այլ անցակետերից արդեն երկար ժամանակ է, ինչ կտրականապես արգելվում է գիրք-գրականության անցկացումը Ջավախք-Վրաստանի տարածք։ Սահմանապահների պատճառաբանությունները հետևյալն են. ,Չի' թույլատրվում, մեզ այդպես է կարգադրվածե։ Խայտառակությունն այն է, որ այդ նույն խոսքերն են լսում ոչ միայն հասարակ մարդիկ, այլև՝ բարձրաստիճան պաշտոնյաները, օրինակ՝ ՀՀ Ազգային գրադարանի տնօրենը, Ախալքալաքի մունիցիպալիտետի ժողովի անդամը կամ փոխնախագահը, ՀՀ ԱԺ պատգամավորը, որևիցէ կուսակցության ղեկավարը և այլն. hրամանը համատարած է և հավասարապես վերաբերում է բոլորին։ Եթե ինչ-որ մեկի ձեռքին «հայտնաբերվում են» մի քանի գրքեր, որոնք հատկապես պատմական-քարտեզագրական բնույթ են կրում, ապա այդ մարդիկ երկար հարցաքննվում են սահմանային անցակետերի հատուկ խցերում, պարզում այդ գրքերի ,աղբյուրներըե, տանելու ,նպատակներըե, հետո սկսվում է այդ մարդկանց ,խրատելուե փուլը, որ գիտեք, այս անգամ գրքերը մնում են մեզ մոտ, Ձեզ զիջում ենք, գնացեք, եթե մյուս անգամ կվերցնեք, ապա առավել մեծ բարդություններ կլինեն Ձեր հետ։ 

Մեկնարկը վաղուց է տրված, և շուրջ 150.000 հայ բնակչությամբ Ջավախքում (չխոսելով Վրաստանի հայության մասին) մի քանի տարի է, ինչ ընթանում է մշակութային մեկուսացման մահացու ժամանակաշրջանը։ Հայկական լեզվով գիրքն անթույլատրելի է ջավախահայի համար։

Սա երևույթն է։ Փորձենք հասկանալ պատճառները։ Վրաստանի իշխանությունները վախենո՞ւմ են գրքից, թե գիրքը կարդացող մարդուց։ Վախենում են գրքի տարածմամբ տեղի ունեցող համատարած զարթոնքի՞ց, թե ճշմարտության տարածումից։ Սա՞ է վրացական դեմոկրատիան։ Կա՞ աշխարհում մի երկիր, որը վախենա գրքից։ Կա'ր, դա ԽՍՀՄ-ն էր՝ փլուզվեց։ Անգամ ՀՀ-ին  թշնամի համարվող Թուրքիայի սահմանային անցակետերում գրքի վրա ուշադրություն չի դարձվում։ Թե՞ այնտեղ ,չկա հայ, չկա զարթոնքե սկզբունքն է։ 

Վրաստանի այս քայլից մի քանի եզրահանգումներ կարելի է անել։ Առաջին. ՀՀ-ին չի վստահում, որպես հարևան-բարեկամ երկիր՝ կասկածելով այնտեղ հրատարակված գրքերի բովանդակությունների մասին, երկրորդ. գիտակցում է սեփական քաղաքականության ողջ հակահայկականությունը, հետևաբար՝ ձգտում է այդ ամենը գաղտնի պահել ջավախահայությունից, երրորդ. չի վստահում ջավախահայությանը՝ որպես սեփական քաղաքացիների, չորրորդ. չի դիտարկում ջավախահայությանը՝ որպես սեփական քաղաքացիներ, հինգերորդ. այդ քայլով մղում է ջավախահայությանը ոչ թե ինտեգրման, այլ՝ հետզհետե մեկուսացման և, ի վերջո, երկրից տարանջատման, վեցերորդ. մտահոգված չէ ջավախահայության՝ որպես սեփական քաղաքացիների, հոգևոր զարգացման խնդրով (ինչպես 1918 և 1921 թվականներին մտահոգված չէր այդ նույն մարդկանց  ֆիզիկական գոյության խնդրով), յոթերորդ. այդ քայլով ստորացնում է սեփական քաղաքացիների ազգային արժանապատվությունը, ոտնահարում ազգային արժեքները, կոնկրետ ջավախահայության պարագայում՝ վտանգի տակ դնում վերջինիս ազգային գոյությունը, ութերորդ. ջավախահայությանն ամեն կերպ ձգտում է հեռու պահել սեփական՝ հայոց պատմության էջերի իմացությունից։ Այդ քայլով Վրաստանը ձգտում է ջավախահայության շրջանում հետզհետե վերացնել ազգային գիտակցությունը, դարձնելով վերջինիս սոսկ ժամանակավոր ֆիզիկական գոյություն, այլ ոչ թե հոգևոր ազգ։ Իսկ վրացի հոգևորականների կատաղի քարոզչությունը կարող է ջավախահայությանը վերածել այնպիսի ,ազգությանե, ինչպիսին անցյալ դարի վերջերին իր հայրենական հողի վրա դարձավ Սամցխե-Ջավախքի (Ուդե, Արալ, Խզաբավրա, Բոլաջուր և այլն) և Հյուսիսային Լոռու (Դմանիսի, Թեթրիծղարոյի,  Բոլնիսի մոտ երեք տասնյակ նախկին հայկական գյուղեր) մի շարք բնակավայրերի հայությունը։ Իսկ այդ ,ազգություննե այսօր կազմում է ազգայնական վրացի համարվող խավը։

2009թ. հուլիսին բացվեց ՀՀ-Վրաստան Գոգավան-Գուգութի սահմանային անցակետի վրացական նորոգված «Գուգութի» սահմանային կետը։ Իր բացմանն է նախապատրաստվում նորագույն տեխնոլոգիաներով համալրված «Նինոծմինդա» սահմանային անցակետը։ Վերջինիս պարագայում ջավախահայությունն ամեն օր մայր պետության տարածք անցնելիս ռենտգենիզացվելու է, որտեղ միանգամայն բացառվում է մինչ այժմ ,հույժ գաղտնիե անցկացվող գիրք-գրականության տարհանումը Ջավախք։ Հարցի լուծումն ակնկալել վրացական կողմից՝ ծիծաղելի է, իսկ հայկական կողմն այնքան էլ չի շտապում վերջինիս բարձրացման գործում։ Հիմնախնդիրը գնալով հասնում է իր սանդղակի վերջին գծին։ 

Իսկ սրանք 2005թ. դեկտեմբերի 22-ին Վրաստանի կողմից վավերացված և 2006թ. ապրիլի 1-ին ուժի մեջ մտած Եվրոպայի խորհրդի Ազգային փոքրամասնությունների մասին շրջանակային Կոնվենցիայի (Ստրասբուրգ, 1 փետրվարի, 1995 թ.) 17-րդ և 18-րդ հոդվածններն են.

Հոդված 17

1. Կողմերը պարտավորվում են չարգելել ազգային փոքրամասնությանը պատկանող անձանց' ստեղծել և պահել  ազատ և խաղաղ կապեր սահմանից դուրս այն անձանց հետ, որոնք օրինական կերպով գտնվում են այլ պետության տարածքում, մասնավորապես այն անձանց հետ, ում հետ նրանք ունեն ընդհանուր էթնիկ, մշակութային, լեզվական և կրոնական ինքնություն կամ էլ ընդհանուր մշակութային ժառանգություն:  

2.Կողմերը պարտավորվում են արգելք չհանդիսանալ իրականցնելու ազգային փոքրամասնության պատկանող անձանց  իրավունքները' մասնակցել ոչ կառավարական կազմակերպությունների գործունեությանը ինչպես ազգային, այնպես էլ միջազգային մակարդակում:

Հոդված 18

1. Կողմերը ջանք են գործադրում անհրաժեշտության դեպքում երկկողմանի և բազմակողմանի համաձայնություններ կնքել այլ պետությունների հետ, հատկապես հարևան պետությունների հետ' ապահովելու համար ազգային փոքրամասնություններին պատկանող անձանց իրավունքները:

2.Կողմերն անհրաժեշտ միջոցառումներ են ձեռնարկում, որոնք ուղղված են տրանսսահմանային համագործակցության խթանմանը:

Ավելացնենք նաև, որ Վրաստանի Խորհրդարանը, նախքան 2005թ. դեկտեմբերի 22-ի' ազգային փոքրամասնությունների պաշտպանության Շրջանակային Կոնվենցիայի վավերացումը, 2005թ. հոկտեմբերի 13-ին ընդունում է նույն կոնվենցիայի վավերացման վերաբերյալ բանաձև, որից էլ մեջբերում ենք.

f. Կոնվենցիայի 18-րդ հոդվածի վերաբերյալ Վրաստանը հայտարարում է, որ ազգային փոքրամասնությունների իրավունքների պաշտպանությունը ընդունվում է  Սահմանադրությամբ, Վրաստանի օրենսդրությամբ, կոնվենցիաներով, պայմանագրերով, որոնց միացել է Վրաստանը, և որոնք ընդունում ու պաշտպանում են ազգային փոքրամասնությունների իրավունքները:Ասպիսով, Վրաստանն ընդունում է Կոնվենցիայով նախատեսված պահանջները և աննպատակահարմար է գտնում վերոնշյալ հարցի կապակցությամբ միջազգային համաձայնագրերի հետագա ստորագրումը:

ՄԱԿ-ի կամ ԵԽ-ի՝ Ազգային փոքրամասնություններին վերաբերող և Վրաստանի ստորագրած կամ չստորագրած ցանկացած հռչակագրի, կոնվենցիայի կամ համաձայնագրի՝ նույնքան ցանկացած հոդված մատնանշելիս՝ պատկերը նույնն է։ Այն նույնն է նաև ԵԱՀԿ՝ ազգային փոքրամասնություններին առնչվող բոլոր հանձնարարականների պարագայում։

Վրասատանը բոլոր՝ սոցիալ-տնտեսական, ճանապարհատրանսպորտային, էներգետիկ և այլ կողմերով տարիներով «փորձարկեց» ջավախահայությանը և չհասավ վերջնական հաղթանակի։ Այժմ հերթական փորձն իրականացվում է մշակութային-հոգևոր ասպարեզում։

Այս տողերից հետո կուզենայինք որոշ մարդկանց հարց ուղղել. «Ջավախքում էլի՞ խնդիրներ չկան»։ 

Վահե Սարգսյան

«Միտք» վերլուծական կենտրոն